Onze gids in het hoge noorden is Beart Oosterhaven, een enthousiaste en grote kenner van Friese taal, muziek en literatuur. Beart werd geboren in Hitsum en na werk in het onderwijs, werd hij aangesteld als taaldeskundige bij de Fryske Akademy. Hij was daar onder andere schrijver en redacteur voor verschillende Friese muziek- en literatuurtijdschriften.
‘Toen ik opgroeide werd er op de scholen alleen in de Nederlandse taal onderwezen en thuis spraken we Fries. Pas in 1980 werd de Friese taal toegevoegd aan het onderwijs. Daar is veel strijd aan voorafgegaan. Mijn persoonlijke liefde voor de Friese taal werd vooral aangewakkerd door de Friese schrijver Pieter Boersma en toen ik op de pedagogische academie in Leeuwarden zat, ben ik ook zelf gaan schrijven en dichten.’
Beart publiceerde diverse dichtbundels, naast onder andere het boek De fûgel yn dy met de mooiste teksten van nummers uit het Friese folk- en poprepertoire in de periode 1969 – 2004. Het boek geeft daarnaast een overzicht van de ontwikkeling van de pop- en folkmuziek in Friesland.
‘Het Fries is een muzikale taal. Bij het lezen van de woorden zie je de noten al verschijnen.’
Naast het Fries is bluesmuziek een grote liefde van Beart. Hij vertaalde een aantal bekende bluessongs naar het Fries, die werden opgenomen door de bluesband Chickens Go Mad op hun album Rau, blau en gau (2001). Een verzamelalbum met door Beart vertaalde teksten van Leonard Cohen ligt klaar bij een platenmaatschappij om te worden uitgebracht.
‘Je kunt simpel stellen dat de basistaal en de basismuziek mij het meest fascineren.’
Ook voor muziekweb.nl stelde Beart een Playlist+ samen die vanaf de jaren 60 de ontwikkeling van de Friese ‘lichte muziek’ behandelt. Een fascinerende en soms ook rauwe muzikale reis door een eigenzinnige en unieke cultuur. Luister zelf en lees daarbij de door Beart zelf geschreven toelichtingen:
Mata Hari – Roel Slofstra
Gitarist, zanger en beeldend kunstenaar Roel Slofstra wordt gezien als de Friese ‘oertroubadour’. Geboren in 1939 debuteerde hij in 1969 met de lp In spyltuech bin ik (Ik ben slechts een instrument). Het nummer Mata Hari is afkomstig van zijn lp O Fryslân sa fol swidens (O Friesland zo vol mooie dingen) uit 1971. In 1995 kwam het opnieuw uit op de cd Roel Slofstra: Liedjes uit Friesland. Het lied, een ballade, gaat over de in Leeuwarden geboren erotische danseres en (vermeende) spionne Grete Zelle, artiestennaam Mata Hari.
Tot begin jaren tachtig van de vorige eeuw kwam de ene na de andere plaat van Roel Slofstra uit. Na een decennium van rust verschenen sinds 1994 opnieuw albums van hem en trad hij ook weer op.
Roel was in het voorjaar van 1979 medeoprichter van de Feriening fan Fryske Folksmuzikanten Tsjoch. Zijn gitaarleerling Nanne Kalma (zie verderop) was de eerste voorzitter van die belangenbehartigersvereniging. Vele, later in Fryslân en daarbuiten bekende, muzikanten kregen gitaarles van Roel, onder hen de broers Syb en Peter van der Ploeg van De Kast, en werden door hem op de smaak van Friestalige muziek gebracht.
Nothing Is Real Here – Pugh’s Place
Multi-instrumentalist, maar vooral gitarist, Nanne Kalma begon zijn, nog altijd voortdurende, carrière halverwege de jaren zestig in de beatscene van Leeuwarden. Aan het einde van dat decennium vinden we hem terug in de progrock spelende groep Pugh’s Place. Geïnspireerd door Engelse bands als Spooky Tooth en Yes, en onder productionele leiding van niemand minder dan Boudewijn de Groot, maakte de groep in 1971 de lp West One. Het nummer Nothing Is Real Here van die plaat haalt in genoemd jaar de nationale tipparade.
Sologitarist Hans Kerkhoven was ook lid van Pugh’s Place. Zijn naam vinden we later terug in een verscheidenheid van Friese bands. Te beginnen bij de onderstaande.
It wite wiif – Irolt
In 1974 vatte bovengenoemde Nanne Kalma het plan op om, samen met zangeres Inez Timmer, een Friestalige folk-lp te maken. Sybe Krol, Herke Wijnalda en Jan Tulp leverden de liedteksten. Kalma zelf componeerde de muziek en Hans Kerkhoven (gitaar), George Snijder (drums), Geppy Haarsma (accordeon) en Aart Kuijt (zang) hielpen mee om het geheel onder de groepsnaam Irolt op de plaat te zetten. Het verschijnen van die lp, De Gudrun Sêge, in de herfst van 1975, maakte veel los. De formule van folkmuziek bij Friese teksten sloeg enorm aan. Irolt heeft bestaan van 1975 tot 1987 en in die tijd zeven lp’s gemaakt. Op 26 november 1994 kwam dat gehele ‘oeuvre’ uit in een 4cd-box-met-boek onder de titel Irolt – Ier of let. It wite wiif is afkomstig van De Gudrun Sêge.
Survey The Terrain – The Visitor
Aan het eind van de jaren zeventig werden in Friesland verschillende punkrockbands opgericht. Punkmuziek is elementair, rauw, energiek en opzwepend. Punkrock werd de grondslag waar de nieuwe muziek uit de jaren tachtig op gevestigd zou worden. Te beginnen met de new wave, de nieuwe popmuziek sinds 1978 die van de punk verschilde doordat ze minder rudimentair was. De belangrijkste vertegenwoordiger van het genre in Friesland was The Visitor. De band debuteerde in 1980 als Nighttime Visitor met het album Backdoor. Grote man van de groep was zanger-gitarist Ernst Langhout uit het dorp Gau. The Visitor speelde tussen 1981 en 1987 overal in Nederland en gaf in laatstgenoemd jaar zelfs concerten in Leningrad (nu St. Petersburg), in Rusland. Survey The Terrain staat op het album Transparent World uit mei 1984.
De begraffenis fan omke Wopke – Doede Veeman
Door het baanbrekende werk van Roel Slofstra en Nanne Kalma en het succes van Irolt, werden in de jaren zeventig ook andere artiesten geïnspireerd om Friestalige folk te maken. De maatschappijkritische singer-songwriter Doede Veeman debuteerde in 1978 met de lp Frustraesjebloes. Op zijn tweede album, Húske uit 1987, stond ook ‘lichter’ repertoire, zoals zijn grootste – en nog immer in de (door de luisteraars samengestelde) jaarlijkse Fryske Top 100 van Omrop Fryslân verkerende – hit De begraffenis fan omke Wopke.
What Is Worse – Kobus Gaat Naar Appelscha
Rond 1985 werd in Fryslân de ene groep na de andere opgericht. Als de geluiden van al die bands in de vorm van demo’s, lp’s en cd’s op de redactie van het muziektijdschrift OOR binnenkomen, wordt zulks daar de Friese Bries genoemd. De meeste groepen die in het tijdvak van de Friese Bries (1985-1990) actief waren, speelden een meer of minder heftige vorm van alternatieve gitaarrock. De belangrijkste Friese Briesband, want overal in den lande spelend, was Kobus Gaat Naar Appelscha (KGNA). Andere exponenten waren: Umberto di Bosso é Compadres, Christ In Concrete, LUL en Ype & The Schavers.
What Is Worse van KGNA is afkomstig van het album The World According To uit 1988 en is ook te vinden op de 3-cd met ál het werk van Kobus: Today Appelscha. Tomorrow The World uit 1998.
Wâldrinner – Bricquebec
Bricquebec is een van de oudste Friestalige bands. De groep werd opgericht in 1985 en geeft ook vandaag de dag incidenteel nog weleens acte de presence. Zanger-gitarist en liedtekstschrijver Jaap Louwes uit Haulerwijk was jarenlang hét gezicht van band. In het voorjaar van 1995 werd hij opgevolgd door zangeres Else van der Greft. Bricquebec brengt een plezierige mix van bluesrock en mainstreampop waar de groep zelf de aanduiding wâldrock voor heeft bedacht. In het nummer ‘Wâldrinner’ (Woudloper) van de cd Lit ús mar rinne uit november 1992 is duidelijk de blueskant van Bricquebec te horen.
Stilte foar de stoarm – Ernst Langhout, The Hones & Big Tree
Na in de jaren zeventig als folkmuzikant te zijn begonnen in bands als Haggis en Manacle Trust, en in de jaren tachtig vooral ‘elektrisch’ met zijn new wave-band The Visitor aan de weg te hebben getimmerd, pakte zanger-gitarist Ernst Langhout begin jaren negentig de draad van de folkmuziek weer op. Aanvankelijk in het Engels wat liedteksten betreft, maar gaandeweg steeds meer in zijn moedertaal het Fries. In 1995 vindt hij met het album Nea foar altyd, begeleid door leden van zijn bands The Hones en Big Tree, de volledige aansluiting bij de zich in die tijd steeds breder manifesterende Friestalige muziekscene. Stilte foar de stoarm’ komt van genoemd album. Langhout overleed in 2024.
Marije Maria – Reboelje
Tijdens de Friese Bries ontdekten steeds meer Friese popmuzikanten de mogelijkheid van het zingen in de eigen taal. Op de cd Frisian Airplay uit 1988 (een initiatief van de in 1987 opgerichte popkoepel Stichting Friesland Pop), die een inventarisatie geeft van de belangrijkste Friese Briesbands, zijn al drie groepen te beluisteren die het Fries als voertaal gebruiken. Het zijn: It Dockumer Lokaeltsje, de Stalin Orgels en Reboelje. Deze laatste band, opgericht in 1987, zou vanaf eind jaren tachtig hét boegbeeld worden van de Friestalige pop. Na 16 jaar, negen cd-albums, drie muziektheaterproducties en verschillende buitenlandse tournees, hield Reboelje het eind 2003 voor gezien. Hun nummer Marije Maria stond tijdenlang op nummer 1 in de jaarlijkse Fryske Top 100 van Omrop Fryslân. Het nummer is in volle glorie te beluisteren op de Reboelje-cd De oere 0 [ # 1 ] uit 2000.
De mem fan Doutzen – Strawelte
De band die met Reboelje eind jaren tachtig de toon aangaf in de Friestalige pop, was Strawelte. Waar Reboelje, door bijna symfonische rock te combineren met folkinvloeden, een heel eigen geluid had gecreëerd, ondernam Strawelte aanvallen op de trommelvliezen in een combinatie van tekst en muziek die maar het beste aangeduid kan worden met de Friese term willepunk (pretpunk). Willepunk is opzwepend, elementair, rauw, energiek en vrolijk. Strawelte had er in 1989 zelfs groot succes mee in Litouwen! Een van de reünie-concerten, die na het opdoeken van de groep in 1990 met enige regelmaat plaatsvonden, leverde in Fryslân een enorme hit op: De mem fan Doutzen. Het nummer, geïnspireerd op een (fictieve) ontmoeting in 1984 van frontman Foppe Land met de moeder van topmodel Doutzen Kroes, is in zowel de studioversie als een live-versie te beluisteren op de 2-cd met het verzamelde werk van Strawelte: Roech as tou uit 2008.
Dûnsje mei dy – Piter Wilkens
Met Roel Slofstra en Nanne Kalma kan singer-songwriter Piter Wilkens uit Marsum een van de wegbereiders van de Friestalige folk- en popmuziek genoemd worden. In 1979 was hij al actief in de Friestalige punky new wave spelende band Okke Hel. In 1984 ging hij op de solotoer. Al snel kreeg hij veel airplay op Omrop Fryslân. Hij ontwikkelde zich tot de meest succesvolle troubadour van Fryslân (in de Fryske Top 100 2004 van Omrop Fryslân stonden bijvoorbeeld maar liefst 10 nummers van zijn hand; 10 procent van de gehele lijst!). In 2010 werd aan Piter Wilkens de belangrijkste provinciale muziekprijs, de Bernlefpriis, toegekend voor zijn gehele oeuvre en zijn belangrijke rol bij de ontwikkeling van de Friestalige lichte muziek. Het gevoelige nummer Dûnsje mei dy staat op zijn debuut-cd uit 1993: Sjongersbloed.
In nije dei – De Kast
Door het succes van de Friestalige pop in de jaren negentig werden ook niet-Friestalige acts aangestoken om nummers in het Fries op te nemen. Grote successen met zulke nummers behaalde de oorspronkelijk Nederlandstalige groep De Kast uit Feanwâlden. Hun nummer In Nije dei was in 1997 de eerste Friestalige landelijke top 4-hit. Een prestatie die op 4 november 2000 ‘verbeterd’ werd door het verder Engelstalige duo Twarres uit Wergea, dat met het nummer Wêr bisto? zelfs de eerste plaats in de hitparade bereikte!
Kan Twarres met Wêr bisto? gekwalificeerd worden als een one hit wonder, De Kast haalde na In nije dei met nog een aantal Friestalige nummers de landelijke hitlijsten. Én de band is nog steeds actief. In 2025 wordt met een groot aantal landelijke concerten het 35-jarig bestaan gevierd! In nije dei is op meerdere cd’s van De Kast te horen. De eerste keer op Niets te verliezen uit 1996.
See, do wide see – Nanne & Ankie
Het is niet voor niets, dat de naam Nanne Kalma in het voorgaande al een aantal malen gevallen is. Nanne is namelijk sinds 1965 met afstand de meest productieve muzikant/tekstschrijver in de lichte muziek van Fryslân. Hij zat in beat-, rock- en folkbands en is nog immer actief met zijn muzikale en levenspartner Ankie van der Meer in het Esperanto-duo Kajto (waarmee hij de hele wereld over reist!) en in Nanne & Ankie. In laatstgenoemde folk-configuratie zijn de voertalen Fries, Leeuwarders, Nederlands en Engels. In al die talen schrijft Nanne ook liedteksten.
Nanne Kalma heeft wat het kiezen van liedteksten betreft een uitgesproken literaire smaak. Een tekst is hem niet snel goed genoeg wat zeggingskracht en inhoudelijke diepgang betreft. Daarom neemt hij voor zijn composities en arrangementen vaak teksten van dichters van naam en faam als uitgangspunt. Dat is ook het geval met het nummer See, do wide see van de cd Mei de guozzen mei uit 2004. De tekst is van de hand van de gerenommeerde Friese dichter en politicus Pieter Jelles Troelstra.
Kaïn – The Homesick
De jonge, eigenzinnige indierock spelende en steeds maar experimenterende driemansformatie The Homesick uit Dokkum werd opgericht in 2012 en behoort tot de nieuwere lichting Engelstalige bands uit Fryslân. De groep bestaat uit Jaap van der Velde (zang, gitaar en basgitaar), Elias Elgersma (gitaar en keyboards) en Erik Woudwijk (drums). Het tweede album The Big Exercise kwam uit op het internationaal bekende label Sub Pop. Kaïn is afkomstig van dat, volgens 3voor12, ‘krankzinnig goede’ album uit 2020.
De dream – Nynke Laverman
Bernlefpriis 2023-winnares Nynke Laverman uit Weidum debuteerde in 2004 met het album Sielesâlt. Die titel (Zout voor de ziel) werd ook gebruikt voor het theaterprogramma dat, onder de vlag van het Friese toneelgezelschap Tryater, om de fado’s-in-het-Fries van Laverman heen gebouwd was en dat in een Omrop Fryslân-registratie, via de landelijke zender Nederland 1, in de Nederlandse huiskamers te zien geweest is. Daarna ging het snel met de carrière van Laverman. Ze maakte verschillende cd’s en brak landelijk door met haar (voor een groot deel) Friese repertoire. De dream van haar album Plant uit 2021 geeft op een intrigerende manier aan waar Laverman zich in het huidige tijdsgewricht muzikaal en artistiek zo ongeveer bevindt.
Tekst en samenstelling – Beart Oosterhaven
Introductie – Mark Ritsema
Vormgeving – Judith de Rond
In het kader van Muziek in de Buurt in Friesland geeft Beart Oosterhaven op 7 november een lezing in de bibliotheek van Sneek. Meer informatie vind je hier.
