Geen andere vrouw in de Middeleeuwen is zo invloedrijk en veelzijdig geweest als Hildegard van Bingen (1098-1179), abdis van een klooster bij Bingen aan de Rijn in Duitsland. In een patriarchale mannenmaatschappij is het wel uitzonderlijk te noemen dat pausen, keizers, koningen, aartsbisschoppen en abten Hildegard om raad vroegen, waarbij ze vaak geen blad voor de mond nam. Hildegard was theologe, geneeskundig arts, profetes, dichteres en componist. Haar boeken Physica en Cause Et Cure gaan over natuurlijke geneeskunde, Ordo Virtutum is een mysteriespel. In Scivias beschrijft ze haar visioenen en Symphonia Armonie Celestium Revelationum is een collectie van Hildegards muziek en poëzie. Dankzij het album A Feather On The Breath Of God door Gothic Voices met zangeres Emma Kirkby en dirigent Christopher Page kwam Hildegards muziek onder de aandacht van een groot publiek. Later volgden albums van het vrouwenensemble Sequentia onder leiding van Barbara Thornton. (SvdP)
meerLéonin, oftewel Magister Leoninus, is één van de eerste componisten van meerstemmige kerkmuziek. Hij werkte aan de Notre Dame van Parijs in de tweede helft van de 12de eeuw. De belangrijkste bron voor zijn muziek is het Magnus Liber Organi (dat overigens pas in de 13de eeuw is samengesteld), waarin de vroegste Parijse organumtraditie is genoteerd. Een organum is een geestelijk vocaal werk waarin een gregoriaanse melodie (tenor) in lange noten wordt gezongen, waarboven zich één (duplum) of nog een tweede (triplum) stem zich beweegt in lange melismatische lijnen. In het Magnus Liber vinden we tweestemmige organa met de teksten van de belangrijkste liturgische feesten (Kerstmis, Pasen en Pinksteren), gerangschikt naar de volgorde van het kerkelijk jaar. De tweestemmige organa (die waren bedoeld voor de beste zangers!) worden meestal afgewisseld met eenstemmige gregoriaanse gezangen. (RB)
Sinds zijn dood is Dufay vrijwel steeds beschouwd als één van de belangrijkste componisten uit de vijftiende eeuw. In zijn leven als componist en zanger heeft Dufay, zoals zo velen in zijn tijd, flink door Europa gereisd, hoewel hij de meeste jaren doorbracht in Kamerijk/Cambrai, in noord-Frankrijk. Al vroeg bleek Dufay een getalenteerde musicus en veelbelovende componist: al op zijn veertiende kreeg hij de nodige ondersteuning, en dure kado’s, van de plaatselijke Kathedraal. Hij zou nooit een universitaire opleiding doen, maar wist wel goede posities binnen de Kerk te bemachtigen, zodat hij zich doorgaans in de betere kringen kon begeven. Dufay componeerde in alle belangrijke genres van zijn tijd, van grootse motetten en intieme chansons tot liturgische muziek. Dufay’s stijl is verbazend consistent, en er zijn weinig grote veranderingen in zijn composities te bemerken. De enige ontwikkeling die te ontwaren is, is dat hij in zijn jongere jaren wat kortere en ritmisch markante melodieën schreef, en later in zijn leven steeds vloeiender en mildere muzikale lijnen gebruikte. Zijn motetten en de Missa Se la face ay pale werden het bekendst – en nog steeds de moeite waard. (TC)
Wagner mag dan wel beroemd zijn geworden met zijn zogenaamde ‘Tristan-akkoord’, Francesco Landini heeft het voor elkaar gekregen dat zijn eigen achternaam een naam voor een enkele cadens (de wending naar het slotakkoord van een stuk) werd: de ‘Landini-cadens’. Als je een willekeurig stuk van Landini tot het einde toe beluistert weet je meteen hoe zo’n cadens klinkt. De naam van deze cadens is handige reclame voor Landini zelf, en dat is maar goed ook: voor de liefhebber is zijn muziek zeer de moeite waard. Ergens tussen 1320 en 1340 geboren, werd Landini in zijn jeugd blind, maar dat weerhield hem niet van een actief muziekleven in Noord-Italië. Hij componeerde ruim 150 werken, vaak op zelf geschreven teksten, zong en speelde orgel, en was ook instrumentenbouwer en –stemmer. Landini’s composities zijn bijna allemaal wereldlijke liederen in diverse genres, soorten en stijlen, van eenvoudige dansliedjes tot kunstig gestructureerde werken. (TC)
Over het leven en werken van John Dunstable is niet zo veel bekend. Alleen de datum van zijn overlijden is duidelijk beschreven: 1453. Zijn invloed op het muziekleven buiten zijn geboorteland Engeland is groot geweest. De naam Dunstable, ook wel geschreven als Dunstaple, wordt genoemd door de Franse dichter Martin le Franc en de muziektheoreticus Tinctoris. De muziek van componist Guillaume Dufay vertoont veel overeenkomsten met die van Dunstable. Zoals veel van zijn tijdgenoten schreef Dunstable vooral geestelijke werken. Hoewel veel 15e eeuwse werken anoniem zijn gebleven, gaan de onderzoekers er van uit dat hij veel populaire Engelse Carols heeft nagelaten. (LW)
Dat Johannes Ockeghem één van de grootste componisten uit de vijftiende eeuw was, bleek al snel, toen niemand minder dan Josquin Desprez een ontroerend en indrukwekkend stuk voor zijn overleden meester schreef, 'Nymphes des bois'. En hij was niet de enige: Ockeghem werd door dichters en musici uit zijn tijd direct gezien als een grootmeester, als componist en als zanger. Tegenwoordig wordt zijn muziek veelal omschreven als relatief ontoegankelijk, omdat die in één enkele polyfone stroom doorgaat, zonder dat er duidelijke scheidingen worden aangebracht die ons oor wat ademruimte geven. Juist deze eigenschap geeft Ockeghems muziek echter ook zijn bijzondere spanning en concentratie. De muziek van Ockeghem is inderdaad niet makkelijk in het oor liggend, maar wel verfijnd van structuur en zacht van klank. Dit is vooral duidelijk in zijn missen, en dan met name in de melancholische Missa 'Mi-Mi'. Andere hoogtepunten zijn de Missa 'prolationum' en het Requiem (de eerste meerstemmige Requiem-zetting in de geschiedenis!). Ockeghem schreef ook enkele motetten en een twintigtal chansons. (TC)
Maar liefst twintig jaar jonger dan Ockeghem is Busnois in meerdere opzichten te zien als de ‘jonge hond’ vergeleken met de ernstige en statige Ockeghem. Busnois was een flamboyant en eigenzinnig type, zeer creatief, energiek maar vermoedelijk ook opvliegend: er gaat een verhaal dat hij een collega-priester in elkaar heeft geslagen… Bovendien wordt nog steeds wel gesuggereerd dat Busnois de auteur is van het beroemde en strijdvaardige thema ‘L’homme armé’. Wat in elk geval wel zeker is, is dat Busnois een geniale musicus en componist was: in zijn tijd werd hij als gelijke van Ockeghem gezien, ondanks hun leeftijdsverschil. Busnois’ Missa L’homme armé is één van zijn meesterwerken, en laat typische Busnois-kenmerken horen: lange melodische, soms spectaculaire stijgende lijnen, contrapuntische hoogstandjes en een enorme gedrevenheid. Dit maakt een tocht door zijn oeuvre (zo’n 75 chansons, 10 motetten en 2 missen) dan ook niet alleen leerzaam maar ook inspirerend. Busnois levert met zijn enthousiasme een goede en toegankelijke inleiding in de polyfone muziek van zijn tijd. (TC)
Dat Josquin Desprez een van de invloedrijkste componisten uit de Renaissance zou worden, is mede te danken aan de loftuitingen waarmee de hervormer Martin Luther hem overspoelde. Luther vond Josquins muziek een voorbeeld van hoe je teksten in muziek kon uitdrukken. En als je motetten van Josquin beluistert, begrijp je direct wat Luther bedoelt: ook nu nog is Josquins muziek bijzonder aansprekend en aangrijpend. Dankzij Luthers reclame werd Josquin na zijn dood een echte held in de Duitse 16e eeuw. Deze populariteit zorgde er zelfs voor dat uitgevers regelmatig muziek uitbrachten die zogenaamd door Josquin geschreven zou zijn, zodat het goed zou verkopen! Nadeel van deze praktijken is, dat het tegenwoordig een wetenschap apart is om uit te vogelen welke stukken nu echt van Josquins hand zijn… Zijn authentieke werken munten echter uit in helderheid, vindingrijkheid en diepzinnigheid. Enkele hoogtepunten zijn de motetten ‘Miserere mei’, ‘Stabat Mater’, het beroemde ‘Ave Maria’, ‘Ut Phoebi Radiis’, de klaagzang na Ockeghems overlijden (de ‘deploration’) en de Missa Gaudeamus en de twee ‘L’homme arme’ missen. (TC)
Velen kennen Heinrich Isaac vooral van zijn twee beroemde zettingen van ‘Innsbruck, ich muss dich lassen’. Isaac is echter de auteur van een enorm oeuvre, waarmee hij al snel faam verwierf. Isaac werd in Vlaanderen geboren en had een goede opleiding, ondanks het feit dat hij geen kerkelijke carrière opbouwde (ongebruikelijk voor iemand van zijn statuur!). Hij was getrouwd maar bleef waarschijnlijk zijn levenlang kinderloos. Isaacs loopbaan liep uitermate voorspoedig, bij twee van de belangrijkste werkgevers van zijn tijd: na een positie rond de legendarische Italiaanse Medici-familie werd hij hofcomponist bij koning Maximiliaan I. Heinrich Isaac is vooral invloedrijk gebleken door zijn miscomposities. Hij schreef maar liefst 36 missen, velen ervan gebaseerd op traditionele gregoriaanse melodieën. Daarnaast wilde hij met zijn monumentale ‘Choralis Constantinus’ voor alle zondagen van het jaar misgezangen schrijven, maar helaas bleef het project onvoltooid. Isaac schreef verder nog vele motetten en liederen, waarmee duidelijk wordt hoe ongelofelijk productief en veelzijdig hij was. Deze creatieve energie en werklust blijkt ook uit een opmerking van een potentiële werkgever, die zei dat Isaac componeerde als hem dat gevraagd werd en niet slechts als hij dat zelf wilde, zoals Josquin... (TC)
Jacob Obrecht zorgde mede voor de goede naam van de Nederlanden in de Renaissance. Obrecht werkte in Bergen op Zoom, Cambrai, Brugge, Antwerpen en uiteindelijk kort in Ferrara, Italië. In zijn vroege werken werd Obrecht sterk beïnvloed door zijn voorgangers, vooral Antoine Busnois en Ockeghem. Zijn werken werden snel grootser, energiek en voortdrijvend. Op een gegeven moment werd zijn muziek echter rustiger en steviger. De periode tussen 1485 en 1491 was een productieve periode: Obrecht schreef vele missen en motetten in een steeds volwassener én gevarieerdere stijl. De volgende periode was er één met een duidelijk nieuwe stijl: Obrechts muziek werd een stuk doorzichtiger. Het ging Obrecht nu minder om een aangename klank en meer om een structuur die goed te volgen is. In de laatste jaren van zijn leven componeerde Obrecht vooral motetten. (TC)
Gesualdo moest eens weten hoezeer het beeld van hem nog steeds bepaald wordt door zijn beruchte moord op zijn overspelige vrouw en de bij haar aangetroffen bedpartner in oktober 1590. Het verhaal past dan ook moeiteloos bij de extreme muziek die Gesualdo componeerde – en dat had hij zelf ongetwijfeld ook goed door: hij zocht in alles de provocatie doelbewust op. Het oeuvre van Gesualdo is overzichtelijk en tijdens zijn leven vrijwel compleet in druk verschenen: zes boeken met madrigalen, twee bundels ‘Sacrarum cantionum’ en een bundel met responsoriën voor de Goede Week. In de madrigalen volgde Gesualdo de tekst op de voet, en buitte elke mogelijkheid uit, om de tekst in de muziek tot uitdrukking te brengen. Dit heeft geleid tot gefragmenteerde, grillige, complexe en vooral zeer chromatische madrigalen. Gesualdo’s religieuze muziek is vergelijkbaar met zijn madrigalen, maar de chromatiek is minder extreem en de lijnen zijn vloeiender. (TC)
Lassus was de duizendpoot van de late Renaissance; bovendien een ongelooflijk productieve. Hij schreef missen, motetten, lamentaties, hymnen, madrigalen, chansons, Duitse liederen en nog meer. Het was bovendien snel duidelijk dat de jonge Lassus uitzonderlijk getalenteerd was. Al op zijn twaalfde werd hij van zuidwest België naar Italië gestuurd, om daar carrière te maken. Bijna vijftien jaar reisde hij rond voordat hij zich in München vestigde. Daar bleef hij bijna veertig jaar, tot aan zijn dood. Zijn enorme talent en werklust maakten hem al snel beroemd, zowel in Duitsland als daarbuiten – hij kreeg bijnamen als ‘le divin Orlande’. Ook zijn sociale status groeide snel, zowel bij koningen en keizers als bij de paus, die hem tot Ridder bevorderde. In zijn muziek was Lassus zeer veelzijdig, zowel wat betreft genre als stijl. Van de vroege, speelse madrigalen tot de indrukwekkende ‘Lagrime di San Pietro’ (vlak voor zijn dood geschreven) en de religieuze werken: overal voelde hij zich als een vis in het water. Het is dan ook niet voor niets dat hij tot op de dag van vandaag gezien wordt als één van de grote componisten van zijn tijd. (TC)
De Victoria werd, als zevende van elf kinderen, in Madrid geboren. Als koorknaap kreeg hij zijn eerste muzieklessen, en na zijn stembreuk werd hij naar Rome gestuurd. Daar leerde hij ongetwijfeld de grote Palestrina kennen, misschien zelfs als docent. Tot 1587 had hij vervolgens een zeer succesvolle carrière als musicus en componist, tot hij de rust opzocht en in dienst van een klooster ging werken. De arbeidsvoorwaarden waren daar uitermate gunstig: De Victoria had een bediende, de maaltijden werden verzorgd en per jaar had hij een maand vakantie! Deze omstandigheden zorgden er voor dat De Victoria zich niet meer liet verleiden tot functies elders. Als componist richtte De Victoria zich volledig op de Latijnse liturgie: hij schreef vele missen, Magnificats en motetten. Zijn sombere muziek is vooralsnog het populairst gebleken, zoals het Requiem en het prachtige officie voor de Goede Week. Hierdoor is wel een wat vertekend beeld ontstaan van De Victoria als een soort sombere romanticus, maar hij schijnt bepaald geen tobber te zijn geweest. Als je iets verder luistert, hoor je ook goed de muzikale vreugde in zijn werk. (TC)
Wie de naam Palestrina hoort, denkt al snel aan streng, degelijk contrapunt en saai muziekonderwijs. En dit is niet nieuw: al vóór zijn dood werd het beeld van Palestrina steeds legendarischer. Zijn oeuvre dwingt dan ook wel respect af, met ruim honderd missen, driehonderd motetten en nog vele andere, meestal religieuze werken. En dat alles in een vlekkeloze beheersing van de compositietechnieken van zijn Frans-Vlaamse voorgangers. Naast de kwantiteit en kwaliteit van zijn oeuvre heeft ook Palestrina’s rol bij het Concilie van Trente bijgedragen aan zijn imago. Dit concilie wilde de katholieke kerkmuziek hervormen: alle overdadige en wereldlijke elementen moesten verdwijnen en de tekst moest - verstaanbaar - op de voorgrond staan. Bij luistersessies om de verstaanbaarheid te testen klonk wellicht Palestrina’s ‘Missa Papae Marcelli’, maar dat is lang niet zeker, om nog maar te zwijgen over de mythe van Palestrina als ‘redder van de kerkmuziek’. Hoe het ook zij: Palestrina was de centrale componist in het Rome van de zestiende eeuw, en zijn statuur heeft tot op de dag van vandaag voortgeduurd, ook al wordt hem wel eens ‘saaiheid’ of ‘stoffigheid’ verweten. Maar iedereen die een duik in zijn enorme oeuvre waagt, merkt al snel dat ook dit een mythe is. (TC)
