Wolfgang Amadeus Mozart was een man van uitgesproken voorkeuren. In zijn brieven lees je regelmatig over welke musici hij bewondert en welke hij verguist. Ook als het om muziekinstrumenten ging, hield de componist er een uitgesproken smaak op na.
De toenmalige traverso (de voorloper van de moderne dwarsfluit) vond Mozart maar niets, hij verafschuwde de hese klank van het instrument. Ook het mechanische Flötenuhr, een uurwerk met houten orgelpijpjes, klonk in Mozarts oren als hoog gepiep. De klarinet daarentegen werd een van Mozarts lievelingsinstrumenten. Alleen al het effect dat de gloednieuwe klarinet op de orkestklank had, maakte diepe indruk. ‘Ach hadden wij [in Salzburg] maar klarinetten’, verzuchtte Mozart in een brief aan zijn vader, toen hij in 1778 in Mannheim het beroemde Mannheimer symfonieorkest hoorde spelen.
De liefde voor de klarinet verdiepte zich toen Mozart in 1781, net aangekomen in Wenen, kennismaakte met de drie jaar oudere klarinettist Anton Stadler. Ten huize van de muziekminnende Gravin Thun hoorde Mozart hem vermoedelijk voor het eerst spelen. Het zou een ontmoeting met verstrekkende gevolgen blijken. De twee sloten een levenslange vriendschap, die ook meerdere meesterwerken voor de klarinet opleverde.
Wie was deze Anton Stadler? Samen met zijn jongere broer Paul Anton was hij twee jaar eerder in Wenen aangekomen, waar ze in de keizerlijke harmonie speelden, een soort privé-ensemble bestaande uit acht blazers. Beide broers maakten snel carrière en werden twee jaar later opgenomen in het hoforkest van de keizer. Anton schopte het daarbij tot soloklarinettist. Daarmee was hij op dat moment zonder meer de belangrijkste klarinettist van Wenen, en dat in een tijd waarin de klarinet als solo-instrument nog een zeldzaamheid was.
Mozart en Stadler werkten voor het eerst samen tijdens de uitvoeringen van Mozarts Singspiel Die Entführung aus dem Serail, KV 384 (1782). Opmerkelijk is de ontroerende aria Traurigkeit ward mir zum Lose. Aan de orkestbezetting voegde Mozart twee sonoor klinkende bassethoorns toe.
In Mozarts laatste opera La clemenza di Tito (1791) kreeg Anton Stadler een echte solorol toebedeeld. In verschillende aria’s duikt de klarinet op als een soort muzikale tegenspeler van de solist, zoals in de aria Non piú di fiori.
In geen enkel ander genre is de klarinet zo significant aanwezig als in Mozarts muziek voor de vrijmetselarij. Op 14 december 1784 was Mozart als Leerling toegetreden tot de Weense vrijmetselaarsloge Zur Wohltätigkeit. Nog geen maand later promoveerde hij tot Meester. Anton Stadler was lid van dezelfde loge. Dat verklaart de grote rol die de klarinet speelt in Mozarts vrijmetselaarsmuziek, vrijwel zeker uitgevoerd door Stadler zelf. Zo klinkt het instrument prominent in de cantate Dir, Seele des Weltalls, KV 429 en Die Maurerfreude, KV 471. De meest aangrijpende muziek die Mozart voor de vrijmetselarij componeerde was de Maurerische Trauermusik (1786), ter gelegenheid van de begrafenis van twee overleden vooraanstaande logeleden. Vooral de ongebruikelijke bezetting van twee hobo’s, één klarinet (waarschijnlijk Stadler), drie bassethoorns, contrafagot, vier hoorns en strijkers draagt bij aan de bijna onaardse sfeer van het stuk.
In vergelijking met de Maurerische Trauermusik lijkt de vermoedelijke ontstaansgeschiedenis van Mozarts ‘Kegelstatt Trio’, KV 498 (1786) bijna banaal. Naar verluidt zou hij de muziek tijdens een avondje kegelen hebben gecomponeerd, zoals ook met de 12 Duo’s voor twee hoorns, KV 487 was gebeurd. De bijnaam ‘Kegelstatt’ is echter niet van Mozart zelf. Deze duikt pas in 1862 voor het eerst op in Ludwig von Köchels thematische catalogus van Mozarts muziek. Buiten kijf staat dat Mozart dit kamermuziekwerk voor de uitzonderlijke combinatie van piano, klarinet en viool voor zijn pianoleerling Franziska von Jacquin componeerde, de dochter van een bevriende botanicus. Het stuk werd voor het eerst uitgevoerd tijdens een muziekavondje ten huize van de familie Von Jacquin. Naast Franziska, vertolkte Mozart zelf de altvioolpartij en bespeelde Anton Stadler (hoe kon het ook anders) de klarinet.
Net zo bijzonder als het Kegelstatt Trio is het Klarinetkwintet (1789) dat Mozart drie jaar later componeerde. Niet alleen vanwege de uitzonderlijke combinatie van klarinet met strijkkwartet, maar nog meer door het type klarinet. Anton Stadler had in de tussentijd een nieuw soort instrument ontworpen. Met zijn zogenoemde bassetklarinet vergrootte hij het bereik van de toenmalige klarinet met twee bastonen. Deze uitbreiding droeg bij aan het sonore lage register van het blaasinstrument waar Mozart zo verzot op was. Helaas overleefde geen van Stadlers bassetklarinetten de geschiedenis. Tot overmaat van ramp ging ook Mozarts oorspronkelijke manuscript verloren, waardoor het Klarinetkwintet alleen in een uitgave voor de reguliere klarinet bekend werd. In 1992 dook in een bibliotheek in Riga een afbeelding van het Stadlers bassetklarinet op, waardoor we ons toch een voorstelling van het instrument kunnen maken. Ook hedendaagse instrumentbouwers gingen ermee aan de haal, wat inmiddels verschillende opnames van het Klarinetkwintet op bassetklarinet opleverde.
Hetzelfde lot als het Klarinetkwintet onderging Mozarts nog beroemdere Klarinetconcert (1791). Velen kennen dit stuk van het serene middendeel Adagio. In de populaire muziekcultuur ging het zelfs een eigen leven leiden. Eind jaren tachtig maakte zangeres Vicki Brown furore met de hit Stay With Me Till The Morning. Ook werd Mozarts muziek als soundtrack gebruikt voor de Amerikaanse speelfilm Out of Africa (1985). Maar ook Mozart zelf ging aan de haal met het beroemde thema uit zijn Klarinetconcert. In licht gewijzigde vorm komt het voorbij in Pianoconcert nr. 27, dat Mozart een paar maanden eerder had voltooid.
Volgens Mozarts brieven speelde Stadler in oktober 1791 de wereldpremière van het Klarinetconcert in Praag. Dit concert was onderdeel van een enorme tournee. Vijf jaar lang reisde Stadler door Europa en speelde het stuk op vele plekken, waaronder in 1794 in Riga. Met zijn openbare concerten oogstte Anton Stadler veel lof. Muziekcritici prezen zijn zachte toon en het vermogen om snel van register te wisselen. Deze kwaliteiten klinken zeker door in het Klarinetconcert en geven een indicatie hoe Stadlers klarinetspel geklonken moet hebben. Mozart heeft zijn concert helaas nooit live horen uitvoeren. Anderhalve maand nadat hij het Klarinetconcert had voltooid, overleed hij.
(JWvR)
